Mga Giya sa Pagtukdo nin Pagbasa saka Pagsurat sa Bikol
Sa pagtukdo nin pagbasa saka pagsurat nin Bikol igwang dapat na panundon.
Grapema baguhon
An grapema nagrerepresentar nin tanog sa paagi nin letra o kumbinasyon nin mga letra saka tandang panundon (diacritic).
Letra baguhon
An alpabetong Bikol binibilog nin duwampulo may walo (28) na letra, an walo (8) kaini sinublian.
| Letra | Pagsayod |
|---|---|
| Aa | ey |
| Bb | bi |
| Cc | si |
| Dd | di |
| Ee | i |
| Ff | ef |
| Gg | ji |
| Hh | eych |
| Ii | ay |
| Jj | jey |
| Kk | key |
| Ll | el |
| Mm | em |
| Nn | en |
| Ññ | enye |
| Ngng | enji |
| Oo | o |
| Pp | pi |
| kyu | |
| Rr | ar |
| Ss | es |
| Tt | ti |
| Uu | yu |
| Vv | vi |
| Ww | dobol yu |
| Xx | eks |
| Yy | way |
| Zi | zi |
Mga Tandang Panduon (Diacritical Marks) baguhon
An mga tandang panduon o diacritical marks sa lenggwahe kan Bikol ilinalaag sa taas o bago kan patanog tanganing ipahiling kun pàno sasayudon an patanog. Pwedeng gamiton o dai an tandang panduon, alagad nakakatabang ini na masáyod nin tama an tataramon saka masabutan an tamang kahulugan kaini. Ini an mga tandang panduon na ginagamit sa lenggwaheng Bikol:
Pahilig (´) baguhon
Ginagamit an pahilíg sa duwang paagi: 1. An marikás nagtatao nin marikas na pagsambit kan tataramon; pirmi ining nasa huring silaba (iyó, daí, garó). 2. An malúya nagpapabagal sa pagsambit sa tataramon; makukua ini sa inutan o tahaw na silaba (úlay, pálad, saága, kasálan).
Paiwa (`) baguhon
Ginagamit an paiwà sa pagpabagal kan pagsambit kan sarong tataramon alag igwang impit (glottal stop) sa huring silaba (panà, bahalà, pawì). Sa gamit na ini, an paiwà pirming yaon sa huring silaba. Ginagamit man an paiwà sa mga kun igwa nin impit na nasa inutan o sa laog kan tataramon (pàno, lamùtaw, tàdaw, turì, kasàlan).
Pakupya (ˆ) baguhon
An pakupyâ nagtatao nin rikas asin impit sa sarong silaba. An tataramon na may tanda na pakupyâ minarikas saka nagtatapos sa impit (Hal. salâ (wrong), balâ (bamboo slat), lawî, igô (fit)).
Kurit (-) baguhon
Ginagamit an kurit (-) tanganing pagsuwayon an patanog na kasunod kan sarong katanog tanganing mapagsuway an kanya-kanya kaining mga tanog. Dai ini nakalista bilang tandang panduon sa ibang mga lenggwahe, alagad inaako ining simbolo sa mga tataramon sa Pilipinas. Huli sa kuritˆ, an mag-alang (to dry) nailalain sa tataramon na magalang (respectful).
Silaba saka Pagsilaba baguhon
Silaba baguhon
An silaba iyo an mga tanog na nagkukumpunir kan sarong tataramon. Binibilog ini nin saro o dakol pang mga letra, pwedeng kumbinasyon nin patanog saka katanog o patanog saná.
| Tataramon | Pagsilaba |
|---|---|
| ano | a-no |
| kahon | ka-hon |
| dila | di-la |
| lakaw | la-kaw |
| gwardya | gwar-dya |
An Pagbilog sa Silaba baguhon
Gamit an simbolong K saka P, ipinapahiling an klase kan mga letra na nagkukumpunir sa sarong silaba. K para sa katanog saka P para sa patanog.
| P | A· gom |
| KP | MA· ta |
| PK | IN· day |
| KPK | BAL· de |
| KKP | PLA· no |
| PKK | EKS· pe· ri· men· to |
| KKPK | BRAN· do |
| KKPKK | DRAMS· tik |
| KKPKKK | SHORTS |
An Pagsilaba Paagi nin Pagbanga kan Tataramon baguhon
- Kun may duwa o dakul na patanog na magkasunod, sinusuway ini.
| nag-uuran | nag· u· u· ran |
| maagahon | ma· a· ga· hon |
| naaaraman | na· a· a· ra· man |
- Kun may duwang katanog na magkataid, an sarong katanog dapat ibali sa sarong silaba dangan an saro duman sa sarong silaba.
| bantay | ban· tay |
| anggot | ang· got |
- Kun an tataramon igwa nin digraph o kambal katanog na igwa nin sasaro sanáng tanog, dai sinda pwedeng pagsuwayon.
1. Assimilated Digraphs. Ini an digraphs na yaon sa mga sinublian na tataramon na an mga katanog sinusundan ni /l/, saka /r/: bl, br, dr, kl, kr, gl, gr, pl, pr, saka tr. Kabali man digdi an mg tanog na ts, ty, dy, sh saka ny.
| tabla | ta· bla |
| padrino | pa· dri· no |
| hatsing | ha· tsing |
| nyako | nya· ko |
| pangadyi | pa· nga· dyi |
2. Consequential Digraphs. Nabilog an mga ini dahil sa pagsalida kan mga tataramon sa Espanyol na may i saka u dangan w saka y.
| bw | bwit · re / bwe· nas |
| kw | kwin· tas / kwar· ta |
| dw | dwen· de |
| gw | gwan· tes / gwa· po |
| lw | ba· lwar· te |
| mw | mweb· les |
| pw | pwer· te / pwer· sa |
| rw | rwe· da |
| sw | swel· do/swer· te |
| tw | twal· ya |
| by | bya· he |
| dy | dyar· yo / a· dyos |
| gy | ba· gyo |
| ky | kyos· ko |
| ly | lya· be |
| my | myer· ku· les |
| ny | pi· nya / nye· be |
| py | pyan· sa |
| ry | se· rye |
| ty | tya· ga |
3. Consonant and s digraphs. Kun an duwang patanog napapatahawan nin surunudan na katanog, ibinabali an inot na mga katanog sa inot na patanog dangan si natatada duman man sa huring patanog.
| ekstra | eks·tra |
| eksklusibo | eks·klu·si·bo |
| abstrak | abs·trak |
| inspirasyon | ins·pi·ra·syon |
| dramstik | drams·tik |
4. Indigenous Digraph. An /ng/ sarong katutubong digraph.
| langit | la·ngit |
| banggi | bang·gi |
| anghel | ang·hel |
An Pag-uruutro kan Silaba baguhon
a. Ini an mga panundon sa pag-uruutro kan mga silaba. a. An inot na silaba sa ugat na tataramon inuutro dawa na ini solong patanog, kumbinasyon nin patanog saka katanog, o digraphs arog kan ts, ty, dy, sh, sy, saka ng.
| aram | a· a· ra· mon | ma·a·a·ra·man |
| isip | i· i· si· pon | na· i· i· si· pan |
| uran | u· u· ra· nan | · nu· u· ra· nan |
| tsinelas | tsi· tsi· ne· la· son | nag· tsi· tsi· ne· las |
| tyaga | tya· tya· ga· an | ma· tya· tya· ga· an |
| dyeta | dye· dye· ta· hon | nag· dye· dye· ta |
| ngipon | ngi· ngi· pu· nan | ma· ngi· ngi· pu· nan |
b. Kun an inot na silaba igwa nin kambal katanog arog kan: bl, br, kl, kr, dr, gl, gr, pl, pr, saka tr, inuutro kaini an inot na katanog saka patanog.
| blangko | ba·blang·ku·han |
| braso | ba·bra·su·hon |
| klaro | ka·kla·ru·hon |
| krus | ku·kru·san |
| drama | da·dra·ma·han |
| graba | ga·gra·ba·han |
| pligis | pi·pli·gi·san |
| problema | po·pro·ble·ma·hon |
| trabaho | ta·tra·ba·hu·hon |
c. Kun an inot na silaba igwa nin consequential digraph arog kan bw, by, gw, kw, ly, pw, py, sw saka tw, inuutro kaini an inot na katanog saka patanog.
| bwenas | be·bwe·na·son |
| byahe | ba·bya·hi·hon |
| gwardya | ga·gwar·dya·han |
| kwarta | ka·kwar·ta·han |
| lyabe | la·lya·bi·han |
Pagbaybay kan mga Katutubong Tataramon baguhon
Pagbaybay kan /e/ sa Ugat na Tataramon baguhon
a. An nangungurog na panundon sa mga tataramon sa Bikol iyo an paggamit nin /i/ imbis na /e/ sa pagbaybay kan mga tataramon na may /e/, dawa na sain ini nakalaag o maski sain an duon.
| hali | bakong hale |
| hiling | bakong heling |
| hirô | bakong herô |
| ipót | bakong epót |
| birik | bakong berik |
| sikò | bakong sekò |
| saín | bakong saen |
| pili | bakong pile |
| sili | bakong sile |
| tàwi | bakong tawe |
| tuguti | bakong tugute |
| matì | bakong mate |
| ugalì | bakong ugale |
Igwa sanang kadikit na pagbaybay na inaakò arog kan “helang” o “hilang”, “herak” o “hirak”, “enot” o “inot”, “erok” o “irok”, “hare” o “hari” saka “hade” o “hadi”.
Kun mapupwede tanganing maging paradis ikunsiderar tang gamiton an panundon na nasa a.
b. Kun an ugat na tataramon may panlapi, dai nababago an huring patanog na /i/.
| kinaugalian | bakong kinaugalean |
| kagawian | bakong kagawean |
| pahidalión | bakong pahidaleón |
| pasanglión | bakong pasangleón |
Pagbaybay kan mga Katutubong Tataramon na may /o/ baguhon
a. Kun an patanog na /o/ nasa hurihan na silaba, gamiton an /o/.
| gayón | bakong gayun |
| labót | bakong labut |
| taón | bakong taun |
| lagdô | bakong lagdu |
| tukdó | bakong tukdu |
| bakô | bakong baku |
| samo | bakong samu |
Igwa ining kadikit na pagbaybay na inaakò arog kan “balot” o “balut”, “dakol” o “dakul”.
b. Kun an patanog na /o/ mayo sa hurihan na silaba, gamiton an / u/.
| ulay | bakong olay |
| usip | bakong osip |
| dulot | bakong dolot |
| sagurong | bakong sagorong |
| dayupot | bakong dayopot |
| suróg | bakong soróg |
| lugód | bakong logód |
| bulóg | bakong logód |
| samuya | bakong samoya |
Igwa ining kadikit na pagbaybay na inaàko arog kan “omaw” o “umaw”, “ogma” o “ugma”, “omboy” o “umboy”, “orug” o “urog”, “orag” o “urag”.
Note: Kun mapupwede tanganing maging paradis ikunsiderar tang gamiton an panundon na nasa b.
c. Kun nauutro an /o/ sa tataramon, an inot na /o/ niriribayan nin / u/.
| Content cell | Content cell |
| nuód | bakong noód |
| tuód | bakong toód |
| luók | bakong look |
| kuót | bakong koot |
| suod | bakong sood |
| duot | bakong doot |
| bituon | bakong bitoon |
| duon | bakong doon |
| luong | bakong loong |
Dai kabali sa panundon na ini an mga tataramon na “bóot” (kindness), “totoo”, saka “baoo”.